Þegar þetta er skrifað eru rúm 75 ár liðin frá glæpnum gegn mannkyni þegar bandarískri kjarnorkusprengju var varpað á Hírósíma og Nagasaki 6. og 9. ágúst 1945. Glæpurinn var þá réttlættur með endalausum lygum og skipulegum stríðsáróðri. Svipaður áróður frá sama aðila beinist nú skipulega að nýjum andstæðingi – Kína. Bandaríkin hafa komið fyrir rúmum 400 herstöðvum umhverfis Kína auk gríðarlegrar og hraðvaxandi flotauppbyggingar á Kyrrahafssvæðinu. Samhliða þessari uppbyggingu hefur „stríðið langa“ í Austurlöndum nær geysað það sem af er 21. öldinni. Bandaríkin hafa (2019) einhliða sagt sig frá samningum um takmörkun kjarnorkuflauga (INF, frá 1987). Alls 30 aðildarlönd SÞ stynja nú undan bandarískum efnahagslegum refsiaðgerðum af einhverju tagi. Í orði kveðnu snúast þær um „lýðræði“ en í reynd um heimsyfirráð.
Hvaða hreyfiöfl knýja slíka atburðarás? Hér verður fjallað um heimsvaldastefnuna, hæsta stig auðvaldsins – og sjónum beint sérstaklega að þeirri bandarísku, þó ekki eingöngu. Í fyrri hluta er einkum fjallað um efnahagslega hlið málsins en í seinni hluta um hina pólitísku og hernaðarlegu. Hryggjarstykki greinarinnar er fyrirlestur sem fluttur var á fundi hjá Sósíalistaflokknum að Borgartúni 1 þann 4. september 2020.
Hugtak sem hvarf
Þegar Bandaríkin herjuðu í Víetnam og Indókína í kringum 1970 hrópuðu vinstri menn um allan heim vígorð gegn „heimsvaldastefnu Bandaríkjanna“. Árið 1970 var íslenska Víetnamhreyfingin stofnuð og hún lýsti þá yfir: „Víetnamhreyfingin styður þjóðfrelsisbaráttu Víetnama og baráttu gegn heimsvaldastefnunni um allan heim.“ Árið 1972 breyttist hún í Víetnamnefndina með víðtæku samstarfi vinstri hreyfinga. Fyrsta kjörorð hennar var: „Fullur stuðningur við Þjóðfrelsishreyfinguna (FNL)!“ og annað kjörorð var „Berjumst gegn bandarísku heimsvaldastefnunni!“ Málið var stuðningur við „þjóðfrelsisbaráttu“ þjóða undan heimsvaldastefnu. Þetta var róttæk og framsækin hreyfing.
Á 9. áratugnum hélt stuðningsstarf við þjáðar þjóðir áfram en innihaldið breyttist. Árið 1985 voru „Live Aid“ tónleikarnir með söfnunarstarfi vegna hungurs í Afríku. Þá sungu jafnvel róttæklingar á Vesturlöndum „We are the world.. so let´s start giving“ eða „Búum til betri heim, sameinumst, hjálpum þeim…“ Andheimsvaldabaráttu var skipt út fyrir borgaralegt líknarstarf þar sem hvergi var minnst á heimsvaldastefnuna.
Þegar Bandaríkin réðust á Írak 2003 með stuðningi „viljugra ríkja“, þ.á.m. Íslands, var andstaða vinstri manna við innrásina mjög öflug, en hugtakinu „heimsvaldastefna“ var þá yfirleitt sleppt. Þegar hins vegar NATO, vestrænir herir og staðbundnir bandamenn hafa ráðist á Afganistan, Líbíu eða Sýrland á 21. öldinni hafa vinstri menn víða um heim og vestræn friðarhreyfing veitt því afar litla mótstöðu. Íslensk stjórnvöld hafa stutt þessi stríð alveg óháð því hvort ráðherrarnir hafa verið til hægri eða vinstri.
Vladimir Lenín, leiðtogi rússnesku byltingarinnar – frjór og mikilvægur kenningasmiður um heimsvaldastefnu.
Í umræðunni um málefni innflytjenda er sama borgaralega líknarhugsun ráðandi. Góðir og „líknsamir“ vinstri menn og andrasistar berjast nú ekki fyrir frelsun Afríku eða Miðausturlanda undan heimsvaldastefnunni heldur sjá þeir helstu von þessa fólks í leyfi þess til að flýja til Evrópu.
Klassísk greining á heimsvaldastefnunni
Í sögulegu samhengi er áhrifamesta ritið um heimsvaldastefnuna bók Vladimir Ilyich Leníns (1870-1924) frá 1917 (rituð 1915), Heimsvaldastefnan: hæsta stig auðvaldsins. Þar skilgreinir hann heimsvaldastefnuna /imperíalismann þannig:
Imperíalisminn er kapítalismi á því þróunarstigi er drottinvald einokunar og fjármálavalds festir sig í sessi, þegar fjármagnsútflutningur hefur öðlast áberandi áhrif, þegar hafin er skipting heimsins milli alþjóðlegra hringa og lokið er skiptingu á öllum löndum jarðarinnar milli voldugustu auðvaldsríkjanna.1Lenín, Vladimir Ilyich Heimsvaldastefnan. Hæsta stig auðvaldsins (Reykjavík 1961), 117.
Lenín, Vladimir Ilyich Heimsvaldastefnan. Hæsta stig auðvaldsins (Reykjavík 1961), 117
Lenín nefndi heimsvaldastefnuna „einokunarstig auðvaldsins“ sem komin var í stað kapítalisma frjálsrar samkeppni. Annað grundvallareinkenni hennar var fjármagnsútflutningurinn, erlendar fjárfestingar. Tilvitnun:
„Vöruútflutningur var einkenni gamla auðvaldsins þegar frjáls samkeppni var alls ráðandi. Útflutningur fjármagns er orðið einkenni nútíma kapítalisma þar sem einokun drottnar.“2Sama heimild, 79.
Lenín, Vladimir Ilyich Heimsvaldastefnan. Hæsta stig auðvaldsins (Reykjavík 1961), 79
Samkvæmt þessari greiningu var heimsvaldastefna /imperíalismi orðin ríkjandi formgerð kapítalismans um aldamótin 1900. Og samkvæmt þessum skilningi er heimsvaldastefnan í grundvallaratriðum ekki hugmyndalegs eða siðferðilegs eðlis heldur er hún sjálft efnahagskerfi kapítalismans. Og hún er skilgreind sem „hæsta stig auðvaldsins“, samanber titil bókarinnar.
Þessi greining varð klassísk meðal marxista, og heimsvaldastefnan í þessari merkingu algert lykilhugtak í sósíalískri og andkapítalískri baráttu á 20. öld. Barátta gegn henni varð annar af tveimur meginþáttum byltingarsinnaðs starfs gegn kapítalismanum og fól öðru fremur í sér stuðning við baráttu í „þriðja heiminum“ (hugtak notað um þróunarlönd, einkum fyrir fall Austurblokkarinnar) til að losna úr arðránskerfi heimsvaldastefnunnar. Skýringarlíkan Leníns reyndist öðrum skýringum frjórra við að greina hreyfiöflin að baki heimsstyrjöldunum tveimur. Á eftirstríðsárunum og enn frekar frá og með sjöunda áratugnum var þessi klassíska greining á heimsvaldastefnunni í mikilli almennri notkun, á vinstri væng stjórnmála og ekki síður í „þriðja heiminum“ þar sem frelsisstríð og byltingar geysuðu og beindust gegn fjötrum nýlendutímans.
Eftir seinna stríð einkenndist heimskapítalisminn af mikilli drottnunarstöðu Bandaríkjanna, ný-nýlendustefnu (neo-colonialism) sem kom í stað beinnar nýlendustefnu og nýlendustjórnar. Hún einkenndist af ójöfnum viðskiptum milli þróunarlanda og iðnríkja – og skuldafjötrum hinna fyrrnefndu. Heimsvaldasinnar drógu þó hvergi úr hernaðarlegum yfirgangi sínum. Fyrstu áratugina eftir stríð herjuðu Bandaríkin hvað mest í Austur-Asíu en frá 9. áratug beindist sóknin mest að Miðausturlöndum og Mið-Asíu. Þetta tengdist annars vegar hernaðarlegum óförum í Indókína og hins vegar efnahagsvægi olíunnar og uppkomu olíudollarakerfis (felur í sér olíukaup gegn hernaðaraðstoð), jafnframt skyldi öll olía keypt í dollurum svo dollarinn varð ríkjandi –og stöðugur– gjaldmiðill heimsviðskipta í stað gulls.3Plathe, Erik, „Slik oppsto petrodollaren“: https://steigan.no/2017/10/slik-oppsto-petrodollaren/
Fram komu marxísk rit sem aðlöguðu hina eldri greiningu að þessum veruleika þ.á.m. eftir Harry Magdoff, Paul Baran og Samir Amin. Þessir fræðimenn héldu sig við kenningu Leníns en aðlöguðu hana að áorðnum breytingum. Að þeirra mati hélt efnahagskerfi heimsvaldastefnunnar öllum sömu grundvallarþáttum sínum á 20. öld, einkennum sem voru komin fram 1915 er Lenín reit bók sína.4Sjá t.d. Baran, Paul & Paul Sweezy, Monopoly Capital (New York 1966);Magdoff, Harry, The Age of Imperialism (New York 1969), Varðandi kenningar Samir Amin má vísa í safnritið Modern Imperialism. Monopoly Finance Capital and Marx´s law of Value (New York 2018)
Greiningin úrelt?
Eftir „fall kommúnismans“ í kringum 1990 datt hugtakið heimsvaldastefna hins vegar að mestu úr almennri pólitískri umræðu, einnig á vinstri væng. Það var ekki afleiðing af neinum fræðilegum deilum eða uppgjöri heldur gerðist það á vettvangi stjórnmálanna. Það var í röklegu samhengi við lækkandi gengi sósíalismans á hinu pólitíska markaðstorgi. Umræða um sósíalismann sem valkost hvarf úr umræðunni, umræða um grunnstoðir og gangverk kapítalismans sömuleiðis. „There is no alternative“ var vígorð frú Thatcher á 9. áratug, og eftir 1990 hættu megnistraums vinstriflokkar líka að tala um valkost við kapítalismann.
Jafnhliða þessu datt hugtakið heimsvaldastefna úr orðræðunni. Það hafði stórfelldar pólitískar afleiðingar. Ein er sú að algengt er að yfirlýstir vinstri flokkar og m.a.s. yfirlýstir sósíalistar styðji við heimsvaldastefnuna í nýrri birtingarmynd hennar, svonefndri „hnattvæðingu“, að þeir séu beinlínis baráttumenn hins frjálsa flæðis hnattvæðingarinnar, í liði með t.d. Brusselvaldinu og hnattvæddum auðhringum í því að „opna markaðina“ og „opna landamærin“. Sú vinstrimennska kennir sig gjarnan við „alþjóðahyggju“ en ég vil kalla hana „hnattvæðingarvinstrið“.
Þessi tegund af vinstrimennsku styður jafnvel stríðsrekstur NATO-velda um víða veröld. Nú er hægt að kalla sig vinstrimann og samtímis styðja heimsvaldasinnuð stríð og valdaskiptaaðgerðir. Um leið er auðvitað viðhöfð róttæk mælskulist: Viðkomandi heimsvaldabrölt er túlkað sem „framsækið“, sem barátta fyrir mannréttindum og frelsi gegn harðstjórn og kúgun. Það þarf þó ekki vinstrimennsku til að túlka málin þannig, heimsvaldasinnar hafa sjálfir háþróað aðferðir sínar við að markaðssetja stríðin, einmitt sem „framsæknar“ aðgerðir og mannúðaríhlutanir.
Þetta átti við um í stríðin í Júgóslavíu á 10. áratug, síðan stríðin í Afganistan, Írak, Líbíu, Sýrlandi eða valdaskiptaaðgerðir og litabyltingar í Serbíu eða Úkraínu. Vígvæðing og efnahagsstríð gegn Rússum fellur í sama flokk. Að seinna Íraksstríðinu 2003 að nokkru leyti undanskildu hefur vinstri vængurinn stutt þessar aðgerðir litlu síður en sá hægri. Vestræn friðarhreyfing hefur haft lágt um þær og ekki haft uppi neina fjöldabaráttu gegn þeim.
Bandarískir landgönguliðar við hernaðaraðgerðir í Afghanistan í nóvember 2001, mánuði eftir innrás hersveita NATO í landið.
Það er ástæða til að gefa gaum að „marxískum“ endurskoðunum á klassískri greiningu heimsvaldastefnunnar. Eitt dæmi var þegar fyrrum marxistarnir Michael Hardt og Antonio Negri gáfu árið 2000 út bókina Veldið (Empire) sem fékk gríðarlega umfjöllun. Þar er því haldið fram að heimsvaldastefnan sé ekki lengur til, henni hafi verið skipt út með hnattrænni efnahagseiningu sem þeir nefna „Veldið“ og sem feli í sér sameinaðan og ríkislausan heimsmarkað. Þróun stórauðmagnsins liggur í átt til opnunar allra markaða, sem er framsækið að þeirra mati. Hnattvæðingin gerir okkur frjálsari og fjarlægir allar þjóðlegar hindranir, það er mikil tímaskekkja að verja þjóðlegt sjálfstæði. Í stað þjóðlegra verkalýðsstétta tekur við „mergð“ (multitude) á ferð og floti yfir öll landamæri, gistiverkafólk jafnt sem ólöglegir innflytjendur. Hardt og Negri litu á Víetnamstríðið sem síðasta stríð í heimsvaldasinnaðri viðleitni Bandaríkjanna. Bókin Empire sló sem sé rækilega í gegn hvað varðar sölu og umfjöllun. Það ber að skoða í ljósi þess að kenningar bókarinnar samræmast á mjög marga vegu og styðja kraftlínur ríkjandi þróunar kapítalismans.5Hardt, Michael & Antonio Negri, Empire (Cambridge, Massachusetts 2000). Sjá formála og t.d. samanburð á Víetnamstríði og Persaflóastríði bls 176-182.[(mfn]
Heimsvaldastefnan eftir 1990 – sama efnahagskerfi, lengra þróað
Það var heimsvaldastefna 19. aldar, nýlendukerfið og nýlendustefnan, sem segja má að hafi strandað í Indókína og Afríku á 8. áratug síðustu aldar. En kapítalísk heimsvaldastefna í þeirri nýju gerð sem Lenín lýsti 1915 var ekkert á förum. Við tók ný-nýlendustefna, skuldakreppa þróunarríkja, síðan vaxandi „hnattvæðing auðhringanna“ frá og með 9. áratug síðustu aldar.
Heimsvaldastefnan hafði ekkert hægt á sér eða breyst í megindráttum þegar hætt var að nota hugtakið um 1990. Öðru nær, hinir tilgreindu megindrættir hennar héldust, urðu enn skarpari og háþróaðri. Já, allir: samþjöppun auðmagnsins, drottnun risaauðhringa, aukið vægi fjármálaauðmagnsins, fjármagnsútflutningurinn og skipting jarðkúlunnar í áhrifasvæði.
Og vestræn heimsvaldastefna fékk nýtt olnbogarými: Frá 1990 opnuðust fjármagnsflæðinu greiðari leiðir yfir landamæri, ekki síst við fall Austurblokkarinnar og innkomu Kína á hinn kapítalíska heimsmarkað. Tímann sem þá tók við má kenna við ofurvöxt fjölþjóðlegra auðhringa á heimsmarkaðinum og við hnattvæðingu.
Hnattvæðingin (glóbalíseringin) fór á fulla ferð á hugmyndalegum grundvelli nýfrjálshyggjunnar á 9. áratugnum, þ.e.a.s. Reagan-Thatchertímanum, og er af marxistum gjarnan nefnd „neoliberal globalization“. Nýfrjálshyggjan felur í sér vald markaðsaflanna og aðlögun einstakra landa að heimsmarkaði. Samhliða einkavæðingu og markaðsvæðingu í einstökum löndum fól stefnan í sér „opnun markaðanna“ út á við, frjálst flæði fjármagns, vinnuafls og þjónustu um sem stærst svæði, yfir öll landamæri og milli heimshorna. Stefnan felur sem sé í sér að fjarlægja allt þjóðlegt skipulag framleiðslu og þjóðlega stjórnun í þágu fjármagnsfrelsis og opnunar heimsins fyrir skilvirkara arðráni en áður. Frjálshyggja Chicago-skólans, sem einnig varð ráðandi á Wall Street, fól í sér að gera skyldi heiminn að einu frjálsu athafnasvæði auðhringanna. Fyrir æ þrengri hnattrænar fjármálaelítur eru þjóðríkin tímaskekkja og ber að skerða fullveldi þeirra sem mest.
Mótmæli gegn fjármálavæðingu og hnattvæðingu auðvaldsins í Seattle í Bandaríkjunum árið 1999.Verkfæri hnattvæðingar urðu m.a. yfirþjóðleg svæðisbundin ríkjabandalög eins og ESB og EES, eftir Maastricht-samning 1992, NAFTA og ASEAN í Ameríku og Asíu, stofnanir eins og WTO, AGS, OECD, auðhringaklúbbar eins og World Economic Forum og viðskiptasamningar eins og TISA og TTIP. Öll hafa þau það meginhlutverk að tryggja frjálst flæði fjármagns eftir hnattvæðingarreglunum og að takmarka sem mest möguleika þjóðríkja og þjóðþinga til að stjórna eigin efnahagsmálum. Það var kjarninn í Maastricht-samningnum og EES-samningnum. Samkvæmt hnattvæðingarreglunum yfirkeyrir hnattrænt auðmagn sjálfsstjórn og skipulag þjóðríkja. Hugmyndafræðin að baki, sem kalla má hnattvædda markaðshyggju (neoliberal globalism), hefur verið ríkjandi hugmyndafræði í heimskapítalismanum a.m.k. frá 1990.
Samþjöppun fjármálavaldsins
Samkvæmt hinni klassísku greiningu Leníns varð þróun kapítalismans yfir á heimsvaldastig samfara einokunarþróun í iðnaðinum og síðan samruna bankaauðmagns og iðnaðarauðmagns og tilurð fjármálafáveldis. Bankarnir urðu herrar iðnaðarins og fjármálaauðvaldið fékk ríkjandi stöðu í efnahagslífinu. Frá því Lenín ritaði þetta eru liðin rúm 100 ár. Síðan hefur samþjöppun auðmagnsins aukist gríðarlega og drottnunarstaða fjármálaauðmagnsins ekki minnkað heldur stórlega styrkst. Allir stærstu iðnaðarauðhringar hins vestræna heims eru í eigu fjármálaauðmagnsins og fjármálaauðmagnið er í eigu örfárra fjármálarisa, þannig að 26 ríkustu auðmennirnir eiga í dag jafn mikið og helmingur jarðarbúa.5Haft m.a. eftir Guterres aðalritara SÞ: https://news.un.org/en/story/2020/07/1068611
Vörugámar í nútíma risahöfn, hjartað í vörukeðjum kapítalismans.
Samþjöppun þessi er hvergi lengra komin en í Bandaríkjunum. Þar eru stóru bankasamsteypurnar, Bank of America, J. P. Morgan, Citigroup, Wells Fargo, Goldman Sachs og Morgan Stanley, allar samfléttaðar gegnum gagnkvæma hlutabréfaeign og gagnkvæmar stjórnarsetur. Þær eiga hver aðra. Þær eiga það ennfremur sameiginlegt að meginhluthafar í þeim öllum – og vice versa – eru þrír fjármálarisar, „The BigThree“: BlackRock , State Street Corporation og Vanguard Group. Þessi hópur hefur yfirstjórn á auðhringum hins vestræna heims, hvort sem það eru Alcoa, Boeing, Lockheed Martin, Coca-Cola, Exxon Mobil, Hewlett Packard, Mc Donalds, Wal Mart, Time Warner, CBS eða Walt Disney.6Khan, Stephen, „These three firms own corporate America“: https://theconversation.com/these-three-firms-own-corporate-america-77072;Steigan, Pål, “The Big Three – imperiets herskere”, Arbejderen (Dk), 30. desember 2019: https://arbejderen.dk/teori/big-three-imperiets-herskere Sömu fjármálasamsteypurnar ráða sem sagt vopnaframleiðslunni, eiga helstu olíufélögin og ráða öllum stærstu fjölmiðlarisunum sem matreiða heimsmyndina fyrir hinn vestræna heim.
Þarna –hjá fjármálafáveldinu– liggur valdið. Það skiptir engu meginmáli hvort forsetinn heitir Barak Obama, Donald Trump eða Joe Biden. Framantaldir fjármálarisar mynda efnahagslega kjarnann í bandarískri og vestrænni heimsvaldastefnu sem vinnur dag og nótt að því að gera heiminn að einu frjálsu og sjálfstýrðu athafnasvæði auðhringanna.
Útvistunin
Lengst af 20. öld ágirntust heimsvaldasinnar vanþróuð „þriðjaheimslönd“ einkum vegna þeirra auðlinda sem þar var að finna og sóttu þangað náttúruauðæfi og landbúnaðarvörur meðan iðnframleiðslan fór að mestu fram í hinum iðnvædda „fyrsta heimi“. Stundum eru „heimarnir“ aðgreindir sem „Suðurheimur“ og „Norðurheimur“
Helsta einkenni þróunarinnar frá 10. áratug 20. aldar hefur hins vegar verið hnattrænn tilflutningur iðnaðarframleiðslu frá norðri til suðurs. Framleiðslan er skipulögð í hnattrænni vörukeðju undir stjórn hringanna í „norðrinu“. Ýmist er framleiðslukeðjan í beinni eigu þeirra eða henni er útvistað til „undirverktaka“ í suðrinu, sem eru millistig á milli beinnar erlendrar fjárfestingar og eiginlegrar verslunar.
Að stórum hluta hefur þessi hnattræni tilflutningur gerst í formi s.k. „útvistunar“ auðhringanna á fyrirtækjum og framleiðslustörfum til þróunar- og lágkostnaðarlanda, þ.e.a.s. auðvald iðnríkjanna hefur flutt erlendar fjárfestingar sínar þangað þar sem laun eru aðeins brot af verkalaunum í þróuðum löndum.
Bandaríski félagsfræðingurinn John Bellamy Foster skrifar
„Meginatriðið er tilflutningur framleiðsluiðnaðar á seinni áratugum frá Norðurheimi til Suðurheims. Hlutfall þróunarríkja af iðnaðaratvinnu hafði um 1980 vaxið upp í 52%; og 2012 hafði það vaxið upp í 83%.“7Bellamy Foster, John, „The New Imperialism of Globalized Monopoly-Finance Capital. An Introduction“, Monthly Review, júlíhefti 2015.
Bellamy Foster, John, „The New Imperialism of Globalized Monopoly-Finance Capital. An Introduction“, Monthly Review, júlíhefti 2015.
Tilflutningurinn hefur aðeins einn tilgang, að auka gróðann og arðránið. Hnattræn tilfærsla framleiðslunnar felur ekki í sér dreifingu auðs og valds, öðru nær. Bellamy Foster heldur áfram:
„Að baki þessu standa risavöxnu einokunarhringarnir sjálfir. Tekjur 500 stærstu einkafyrirtækjanna jafngilda 30% af samanlögðum heildartekjum í heiminum… 96% þeirra hafa höfuðstöðvar í aðeins átta löndum, eru löglega skráð sem hlutafélög í aðeins átta löndum og yfirstjórnir þeirra sitja í átta löndum, kjarnaríkjum auðvaldsins..“8Sama heimild
Bellamy Foster, John, „The New Imperialism of Globalized Monopoly-Finance Capital. An Introduction“, Monthly Review, júlíhefti 2015.
Þessi þróun gengur undir nafninu „lágkostnaðarlanda-strategían“ og er einfaldlega aðferð hinna fjölþjóðlegu auðhringa til að hagnýta sér misskiptinguna í heiminum. Nútíma heimsvaldastefna. Auk þess að auka gróða hringanna til skamms tíma virkar þessi nýting á hinum réttindasnauða og lítt skipulagða verkalýð þróunarríkja til að þvinga smám saman niður verð kaupgjaldsins á heimsvísu – verkalýður „kjarnalanda“ má þá bjóða niður laun sín til að reyna að vera samkeppnisfær við verkalýð „jaðarlandanna“.
Hernaðarlegt og efnahagslegt stríð
Auðmagnið, „frjálsa framtakið“ og markaðsöflin flæða ekki einfaldlega um löndin af sjálfsdáðum. Þau mæta m.a. mismiklu viðnámi frá þjóðríkjum og keppni frá keppinautum. Pulitzer-verðlaunahafinn Thomas Friedman, fyrrum ráðgjafi Madeleine Albright utanríkisráðherra, reglulegur pistlahöfundur í NYT um hnattvæðingu og alþjóðamál, segir svo í pistli frá því um aldamót:
Til að hnattvæðingin virki mega Bandaríkin ekki hika við að koma fram sem það allsráðandi risaveldi sem þau eru… Hulin hönd markaðarins getur ekki virkað án hins hulda hnefa. McDonalds getur ekki blómstrað án McDonnel Douglas sem bjó til F-15 fyrir flugher Bandaríkjanna. Og sá huldi hnefi sem leyfir tækni Silicon Valley að blómstra í öruggum heimi heitir landher, flugher og floti Bandaríkjanna.9 Friedman, Thomas, The New York Times, 28. mars 1999. Sjá tilvitnun Mike Whitney, https://www.counterpunch.org/2005/05/13/tom-friedman-the-imperial-chronicler/
Farvegir fjármagnsins (arðránsins) liggja frá jaðrinum og streyma til kjarnans samkvæmt eðli heimsvaldastefnunnar. Hernaðarleg yfirráð tryggja þessa farvegi, tryggja fjármagnsflæði í rétta átt. Bandarískar herstöðvar í hundraðatali raðast um heiminn út frá þessu munstri.
Þegar kalda stríðinu lauk héldu ýmsir, jafnvel bandaríska þjóðin, að upp myndu renna friðsamlegir tímar og draga myndi úr hernaðaruppbyggingu. En bandarísk utanríkisstefna og strategía er ekki ákveðin á þjóðþingi heldur af nokkrum hugveitum (think-tanks) elítunnar sem þekkja raunveruleika heimsvaldastefnunnar álíka vel og Lenín sjálfur. Í mars 1992, þegar Sovétríkin voru nýlega fallin og Persaflóastríðinu – fyrsta meiriháttar stríði Bandaríkjanna í Miðausturlöndum – var nýlokið settu þeir Dick Cheney varnarmálaráðherra og Paul Wolfowitz aðstoðarráðherra hans fram utanríkisstefnu í ljósi nýjustu stórtíðinda – svonefnda Wolfowitz kenningu– stefnu sem Bandaríkin hafa staðfastlega fylgt síðan undir breytilegum stjórnvöldum. Plagginu var lekið til New York Times sem birti úrdrætti úr því 1992:
Fyrsta markmið okkar er að hindra að aftur komi upp nýr keppinautur, annað hvort á landssvæði fyrrum Sovétríkjanna eða annars staðar… að hindra sérhvert fjandsamlegt vald í því að drottna yfir svæði sem býr yfir auðlindum sem myndu, undir styrkri stjórn, nægja til að búa til hnattrænt vald.10„Excerpts From Pentagon’s Plan: ‘Prevent the Re-Emergence of a New Rival’“, New York Times 08.03.1992.
Raðstríðið í Austurlöndum nær sem í bandarískum hernaðarkreðsum er oft nefnt „stríðið langa“ hófst með Persaflóastríðinu u.þ.b. þegar Wolfowitz og Cheney skrifuðu ofanrituð orð. Aðrir miða reyndar upphaf þess við 11. september 2001. „Stríðið langa“ snýst um tilraunir bandarískra heimsvaldasinna til að tryggja full yfirráð sín á því efnahagslega lykilsvæði sem Austurlönd nær eru. Í þeim tilgangi komu Bandaríkin upp 125 herstöðvum í Austurlöndum nær á árabilinu 1983-2005. Mesta uppbyggingin var eftir að kalda stríðinu lauk. Til að tryggja full yfirráð þurfti að brjóta niður þvermóðskufull sjálfstæð ríki á svæðinu. „Stríðinu langa“ er stjórnað frá Bandaríkjunum með þátttöku svæðisbundinna bandamanna þeirra og NATO-ríkja. Mikilvægustu vígvellirnir hingað til eru Írak, Afganistan, Líbía og Sýrland.
Í ríkjandi orðræðu og fréttaflutningi á Vesturlöndum er „Stríðinu langa“ ýmist lýst sem „stríði gegn hryðjuverkum“, „borgarastríði“ eftir trúarbragðalínum eða sem „uppreisn gegn harðstjórn“ sem kalli á „verndarskyldu“ (responsibility to protect) svokallaðs „alþjóðasamfélags“ (sama sem Vestrið). Alvarlegast er að á 21. öldinni hefur heimsvaldasinnum og fjölmiðlum þeirra gengið furðuvel að selja stríð sín í þessum fallegu umbúðum. Andstaðan við stríðsreksturinn frá friðarhreyfingum Vesturlanda og hefðbundnum stríðsandstæðingum til vinstri hefur verið sáralítill. Og víst er að ef slík andstaða kemur fram byggir hún ekki á greiningu á heimsvaldastefnunni heldur á þeirri friðarhyggju að maður skuli ekki drepa mann.
Heimsvaldasinnum hefur almennt gengið illa í „stríðinu langa“ – en stjórnvöld í Washington sýna mikla staðfestu í því að koma óvinum sínum á kné. Bandaríska þingið hefur nýlega lögfest grimmilegar efnahagslegar refsiaðgerðir gegn bæði Íran og Sýrlandi, lög sem setja útskúfun og sektir á öll fyrirtæki og öll lönd sem eiga viðskipti eða diplómatísk samskipti við þessi útlagaríki: Samskipti við þau þýða stríð við BNA. Viðskiptabannið beinist gegn almenningi þessara landa í von um pólitíska kreppu sem leiði svo til „valdaskipta“.
Efnahagslegt stríð er stríð með öðrum aðferðum. Hinar efnahagslegu refsiaðgerðir gegn Íran og Sýrlandi eru orðnar hluti af efnahagsstríði Bandaríkjanna við Kína og bandamann þeirra Rússland. Í tilfelli Kína er samt orsakasamhengið sagt vera öfugt: Ein helstu rökin fyrir refsiaðgerðum gegn Kína er sú ásökun Trump-stjórnarinnar að kínverski tæknirisinn Huawei hefði brotið bandaríska refsilögggjöf gegn Írönum (brotið bandaríska refsilöggjöf!) með því að selja þeim síma.11Þórarinn Hjartarson, „Stríðið gegn Sýrlandi – efnahagsvopnunum beitt“: https://neistar.is/greinar/stridid-gegn-syrlandi-efnahagsvopnunum-beitt/
Enduruppskipting eftir fall Sovétríkjanna
Þegar Lenín skrifaði Heimsvaldastefnuna 1915 gerði hann það meðal annars til að skýra hreyfiöflin á bak við heimsstyrjöldina sem þá geysaði. Helstu drifkraftana bak við stríðið sá hann annars vegar í kapítalískri gróðasókn og þeirri útþensluhneigð sem af henni leiðir og hins vegar í ójafnri þróun framleiðsluaflanna sem breytti styrkleikahlutföllum hagkerfa og skóp misræmi milli þeirra og þar með grundvöll stórstyrjalda. Heimsveldin ýmist sækja fram eða hopa í samræmi við styrk sinn á heimsmarkaði og með tilliti til áhrifasvæða. Þetta misræmi sprengir valdarammann sem fyrir er, knýr á um „enduruppskiptingu“. Lenín skrifaði:
Spurningin er: Hvaða úrræði annað en stríð kemur til greina á auðvaldsgrundvelli til þess að eyða misræmi á milli þróunar framleiðsluaflanna og samsöfnunar fjármagns annars vegar og skiptingar nýlendnanna og „áhrifasvæða“ fjármálaauðmagnsins hins vegar.12Lenín, Heimsvaldastefnan, 139.
Lenín, Heimsvaldastefnan, 139.
Þessi greining hefur reynst hafa mikinn skýringarkraft. Bretland var langsterkasta iðnríkið á 19. öld. Þýsk iðnvæðing fór seinna af stað en bæði sú enska og franska en þróaðist mun hraðar – og um aldamótin 1900 sigldu Þjóðverjar fram úr Bretum í iðnaði. Hins vegar voru áhrifasvæði þeirra miklu minni en Breta og Frakka. Misræmið milli efnahagsvaxtar og takmarkaðs „lífsrýmis“ Þýskalands lá að baki tveimur heimsstyrjöldum. Við það bættist sprengiefnið sem fólst í keppni tveggja rísandi heimsvelda, Bandaríkjanna og Japan, um Kyrrahafssvæðið.
Xi Jinping, leiðtogi Kínverja.
Í enduruppskiptingunni 1939-45 var það nýja heimsveldið Bandaríkin sem sprakk út auk þess sem sósíalísk Austurblokk varð til í frelsun Austur-Evrópu undan fasismanum. Á 8. og 9. áratugnum, tóku Sovétríkin – sem þá höfðu tekið upp ríkiskapítalisma – þátt í heimsvaldataflinu og sóttu fram á ýmsum svæðum en það valdabrölt stóð alltaf á veikum efnahagsgrunni heima fyrir og endaði í kreppu og samfalli Austurblokkarinnar 1989-91.
Ef stórveldi í heimsvaldakerfinu fellur saman og missir stjórn yfir áhrifasvæðum skapast „tómarúm“ sem keppinautarnir eru áfjáðir um að fylla í með gróðasókn sinni. Þetta gerðist einmitt kringum 1990 við fall Sovétríkjanna. Valdaramminn var sprengdur og risastórt svæði stóð opið til enduruppskiptingar. Strategistarnir í Washington sögðu með orðum Wolfowitz og Cheney frá 1991: „Fyrsta markmið okkar er að hindra að aftur komi upp nýr keppinautur, annað hvort á landssvæði fyrrum Sovétríkjanna eða annars staðar…“ Risaveldið var aðeins eitt og heimurinn var í raun einpóla (unipolar). Það „tómarúm“ sem um var að ræða var í fyrsta lagi Austur-Evrópa og Balkanskagi en einnig svæðið sunnan gömlu Sovétríkjanna í Mið-Asíu og Miðausturlöndum. Þessi svæði hafa mest fengið að finna fyrir strategíunni frá Washington.
Fyrstu stórátök sem þjónuðu enduruppskiptingu voru stríðin á Balkanskaga á 10. áratugnum. Eftir 11. september skrifuðu svo Bandaríkin og NATO á fána sína nýja stríðsyfirskrift: „stríð gegn hryðjuverkum“. Það hefur síðan verið hornsteinn í hugmyndafræði endurnýjaðrar hernaðarstefnu. Á fyrri hluta árs 2002 settu stjórnvöld í Washington fram lista yfir „öxulveldi hins illa“ sem innihélt Íran, Írak, Sýrland, Líbíu auk gömlu óvinina Norður-Kóreu og Kúbu. Stríðið langa“ í Austurlöndum nær hlýtur að skoðast sem stríð heimsvaldasinna til enduruppskiptingar eftir fall Sovétríkjanna.
Eftir að Varsjárbandalagið leystist upp breytti NATO sér skjótlega í hnattrænt bandalag. Stækkun bandalagsins með nýjum aðildarríkjum var fyrst og fremst inn á gamla svæði Sovétríkja og Austurblokkarinnar. Sú stækkun hefur verið nær alveg samstíga stækkun ESB. Yfirleitt er ESB skrefi á undan, innganga í ESB er þá næsti undanfari NATO-aðildar. ESB er klárlega á áhrifasvæði Bandaríkjanna þó að ESB sé líka keppinautur BNA. NATO var nú brátt komið upp að húsvegg Rússlands í Austur-Evrópu.
Rússland féll niður á bæði hnén á 10. áratug en hefur á Pútíntímanum risið upp og varið hagsmuni sína sem svæðisbundið stórveldi. Bandaríkin og NATO svara því með nýrri víglínu skotpalla og miklum heræfingum við alla vesturglugga Rússlands sem og með stórfelldum efnahagslegum refsiaðgerðum. Lykilatriði í vígvæðingu Bandaríkjanna og NATO er að draga upp sem skýrasta óvinamynd. Myndin af Rússlandi sem fasísku og árásarhneigðu afli er þar kjarnaatriði.
Nýi áskorandinn
Ný-kapítalísk efnahagsveldi hafa engu að síður náð að ryðja sér til rúms og taka vaxandi sneiðar af heimsmarkaðinum. Sem áður segir: kapítalísk efnahagskerfi þróast ójafnt. Rússland er hernaðarstórveldi á gömlum merg en verður ekki kallað efnahagslegt stórveldi og hefur lítið gert sig gildandi í baráttunni um heimsmarkaðinn. Erlendar fjárfestingar Rússa eru minni háttar og langstærstur hluti af útflutningi Rússlands er hrávara (einkum jarðgas og olía) sem er ekki einkenni háþróaðs hagkerfis.13Anders Carlsson, Anders, „Är Ryssland ett imperialistiskt land?“: http://proletaren.se/artikel/ar-ryssland-ett-imperialistiskt-land
Hins vegar hefur Rússland gert bandalag við nýja efnahagsrisann, Kína, og af honum stendur gamla risaveldinu og bandamönnum þess mjög raunveruleg ógn. Á brautum hins frjálsa flæðis hnattvæðingarinnar renndu bandarískir, vestrænir, auðhringar sér austur til Kína með framleiðslu sína og græddu gríðarlega, og græða enn, á skilvirku en ódýru vinnuafli þar í landi. „Það sem hnattvæðingarhyggjan (globalism) gerði var að flytja bandarískt efnahagslíf til Kína“ skrifar Paul Craig Roberts fyrrum aðstoðarfjármálaráðherra á vefsíðu sinni.14Craig Roberts, Paul, „What Globalism Did Was To Transfer The US Economy To China“, https://www.paulcraigroberts.org/2019/08/21/what-globalism-did-was-to-transfer-the-us-economy-to-china/ Síðan hófst næsti þáttur þegar kínverskir auðhringar tóku að renna sér eftir sömu hnattvæðingarbrautum og versla og fjárfesta í fjarlægum löndum í grimmri samkeppni við þá vestrænu. Í því njóta þeir pólitísks styrks og sjálfstæðis Kína sem önnur þróunarlönd hafa ekki til að bera. Kína er fyrir nokkru orðið mesti iðanaðarútflytjandi heims og á stutt í að verða stærsta hagkerfi heims.
Kína hefur náð að rjúfa munstur þeirrar hnattvæðingar sem kappkostaði að gera heiminn að einu athafnasvæði vestrænna auðhringa. Eftir að kapítalískt Kína kastaði sér út í keppnina um heimsmarkaðinn bauð það sig í fyrstu einkum fram sem vettvang erlendra fjárfestinga með ódýrt vinnuafl, lága skatta og gjöld fyrir erlenda fjárfesta í neysluvöruiðnaði. En landið hefur síðan byggt upp eigin innviði, sérfræðiþekkingu og tækni – og stormar nú fram sem útflytjandi alhliða iðnvarnings og mikill fjárfestir utanlands, ekki aðeins í þriðjaheimslöndum heldur m.a. í hátækniiðnaði í Þýskalandi og víða í Evrópu. Kína hefur öll einkenni kapítalisma á heimsvaldastigi samkvæmt skilgreiningu Leníns.
Frá 2013 hefur Kína unnið að uppbyggingu „nýja Silkivegarins“ með „Belti og braut átakinu“ (Belt and Road Initiative) svokallaða sem á að tryggja vöru- og fjárfestingaflæði milli Kína og Evrópu og svæðisins þar á milli. Belti og braut náði árið 2017 yfir 68 lönd og 40 prósent af þjóðarframleiðslu heimsins, með gríðarhröðum vexti.15Sjá yfirlit Wikipediu um málið: https://en.wikipedia.org/wiki/Belt_and_Road_Initiative
Kína hefur sem sagt rutt Bandaríkjunum úr forystusæti í samkeppninni um heimsmarkaðinn og hótar því að rjúfa heimsvaldakerfi bandarískra yfirráða í einpóla heimi. Þetta gerir Kína í strategísku bandalagi við Rússland. Það er þess vegna komið upp mikið misræmi milli efnahagsstyrks helstu heimsvelda og hins vegar áhrifasvæðis þeirra. Líkt og staðan var 1914 og aftur 1939.
Kína er nú kapítalískt og heimsvaldasinnað ríki, og hefur gengist inn á og nýtt sér reglur hnattvæðingarinnar. Ef þróunin fær að halda áfram í friði siglir Kína fram úr BNA og Vestrinu á æ fleiri sviðum. Kína þarf ekki stríð. Spurningin er hins vegar hvort BNA láti sigla fram úr sér þegjandi og hljóðalaust? Pólitísk og hernaðarleg áhrif BNA eru ennþá margföld á við Kína.
Viðbrögð við efnahagsundanhaldi: hernaðarsókn
Jimmy Carter kallaði Bandaríkin nýlega „herskáustu þjóð mannkynssögunnar“ sem hefði aðeins haldið frið í 16 ár af 242 ára sögu sinni.16Wilkins, Brett, „Jimmy Carter: US ‘Most Warlike Nation in History of the World’“: https://www.counterpunch.org/2019/04/19/jimmy-carter-us-most-warlike-nation-in-history-of-the-world/ Og víst er það að Bandaríkin og NATO hafa svarað aukinni samkeppni frá nýjum keppinautum á heimsmarkaði fyrst og fremst með hernaðarstefnu. Ástæðan er einmitt sú að Bandaríkin (og gömlu Evrópustórveldin) tapa ár frá ári í hinni efnahagslegu samkeppni. Einu raunverulegu yfirburðirnir sem þau hafa ennþá í heimsvaldataflinu eru hernaðarlegir.
Sálfræðilega byggist þessi hernaðarstefna á djöflagerðariðnaði í fjölmiðlum. Slobodan Milosevic, Saddam Hussein, Muammar Gaddafi, Bashar al-Assad og Vladimir Pútín eiga það sameiginlegt að bandarískir ráðamenn (þar með auðvitað bandarískir fjölmiðlar) hafa líkt þeim öllum við Adolf Hitler. Slíkt er helst gert í aðdraganda einhverra stóraðgerða gegn þeim af hálfu BNA og/eða NATO. Það þarf alltaf að undirbúa árásarþjóð sálfræðilega, gera hana herskárri og viljuga að kosta miklu til, vopnum, fjármunum, ungum karlmönnum. Djöflagerðin er hluti af hernaðinum, kannski sá mikilvægasti. Undafarinn áratug hefur lykilatriði í vígvæðingu BNA og NATO verið hugmyndin um Rússland, og einnig Íran, sem fasísk og árásarahneigð stórveldi, til að byggja upp fjandskapinn í þeirra garð.
Síðustu misseri, sérstaklega frá og með árinu 2020 hefur hinn raunverulegi keppinautur, Kína, færst í kastljós bandaríska (og þar með vestrænna) stríðsáróðursins. Í janúar 2020 kallaði Pompeo utanríkisráðherra Kommúnistaflokk Kína „höfuðógn okkar tíma“. Hann hefur og nýlega lýst því yfir að skoða bæri Kína sem óvin og sem fyrstu og helstu ógn við öryggi og hagsæld Bandaríkjanna og öryggi alls „hins frjálsa heims“. Allt þokutal um friðsamleg viðskipti vék fyrir járnkaldri keppni um heimsyfirráðin.17 Sjá á vefsíðu US State Department, „Communist China and the Free World´s Future“, https://www.state.gov/communist-china-and-the-free-worlds-future/ Nýr varnarmálaráðherra Lloyd Austin tekur undir: „Kína er fremst í forgangsröðinni“, segir hann.18Sjá vefritið Industry Update: https://industry-update.com/china-is-our-number-one-priority-start-acting-like-that-austin-tells-the-pentagon/39220/ Hér er ekki um pólitíska dægurflugu að ræða. Langtíma hernaðaruppbygging bandarískra heimsvaldasinna staðfestir þessar áherslur. John Pilger skrifar:
Skotmarkið er Kína. Um þessar mundir nánast umkringja yfir 400 bandarískar herstöðvar Kína með skotflaugum, sprengjuflugvélum, herskipum og kjarnavopnum. Frá Ástralíu norður eftir Kyrrahafi til Suðaustur-Asíu, Japans og Kóreu og yfir Evrasíu til Afganistans og Indlands mynda herstöðvarnar „fullkomna snöru“, sagði mér bandarískur herfræðingur.19Pilger, John, „Another Hirosima is coming… unless we stop it“. Vefsíða Pilgers: http://johnpilger.com/articles/another-hiroshima-is-coming-unless-we-stop-it-now
Pilger, John, „Another Hirosima is coming… unless we stop it“.
Hjá sjónvarpsstöðvum heimsvaldasinna er Xi Jinping smám saman að fá á sig Hitlersskegg. Það gat ómögulega hjá því farið.
[4] Sjá t.d. Baran, Paul & Paul Sweezy, Monopoly Capital (New York 1966);Magdoff, Harry, The Age of Imperialism (New York 1969), Varðandi kenningar Samir Amin má vísa í safnritið Modern Imperialism. Monopoly Finance Capital and Marx´s law of Value (New York 2018)
[5] Hardt, Michael & Antonio Negri, Empire (Cambridge, Massachusetts 2000). Sjá formála og t.d. samanburð á Víetnamstríði og Persaflóastríði bls 176-182.
Sjá t.d. Baran, Paul & Paul Sweezy, Monopoly Capital (New York 1966);Magdoff, Harry, The Age of Imperialism (New York 1969), Varðandi kenningar Samir Amin má vísa í safnritið Modern Imperialism. Monopoly Finance Capital and Marx´s law of Value (New York 2018)
5
Hardt, Michael & Antonio Negri, Empire (Cambridge, Massachusetts 2000). Sjá formála og t.d. samanburð á Víetnamstríði og Persaflóastríði bls 176-182.[(mfn]
Heimsvaldastefnan eftir 1990 – sama efnahagskerfi, lengra þróað
Það var heimsvaldastefna 19. aldar, nýlendukerfið og nýlendustefnan, sem segja má að hafi strandað í Indókína og Afríku á 8. áratug síðustu aldar. En kapítalísk heimsvaldastefna í þeirri nýju gerð sem Lenín lýsti 1915 var ekkert á förum. Við tók ný-nýlendustefna, skuldakreppa þróunarríkja, síðan vaxandi „hnattvæðing auðhringanna“ frá og með 9. áratug síðustu aldar.
Heimsvaldastefnan hafði ekkert hægt á sér eða breyst í megindráttum þegar hætt var að nota hugtakið um 1990. Öðru nær, hinir tilgreindu megindrættir hennar héldust, urðu enn skarpari og háþróaðri. Já, allir: samþjöppun auðmagnsins, drottnun risaauðhringa, aukið vægi fjármálaauðmagnsins, fjármagnsútflutningurinn og skipting jarðkúlunnar í áhrifasvæði.
Og vestræn heimsvaldastefna fékk nýtt olnbogarými: Frá 1990 opnuðust fjármagnsflæðinu greiðari leiðir yfir landamæri, ekki síst við fall Austurblokkarinnar og innkomu Kína á hinn kapítalíska heimsmarkað. Tímann sem þá tók við má kenna við ofurvöxt fjölþjóðlegra auðhringa á heimsmarkaðinum og við hnattvæðingu.
Hnattvæðingin (glóbalíseringin) fór á fulla ferð á hugmyndalegum grundvelli nýfrjálshyggjunnar á 9. áratugnum, þ.e.a.s. Reagan-Thatchertímanum, og er af marxistum gjarnan nefnd „neoliberal globalization“. Nýfrjálshyggjan felur í sér vald markaðsaflanna og aðlögun einstakra landa að heimsmarkaði. Samhliða einkavæðingu og markaðsvæðingu í einstökum löndum fól stefnan í sér „opnun markaðanna“ út á við, frjálst flæði fjármagns, vinnuafls og þjónustu um sem stærst svæði, yfir öll landamæri og milli heimshorna. Stefnan felur sem sé í sér að fjarlægja allt þjóðlegt skipulag framleiðslu og þjóðlega stjórnun í þágu fjármagnsfrelsis og opnunar heimsins fyrir skilvirkara arðráni en áður. Frjálshyggja Chicago-skólans, sem einnig varð ráðandi á Wall Street, fól í sér að gera skyldi heiminn að einu frjálsu athafnasvæði auðhringanna. Fyrir æ þrengri hnattrænar fjármálaelítur eru þjóðríkin tímaskekkja og ber að skerða fullveldi þeirra sem mest.
Mótmæli gegn fjármálavæðingu og hnattvæðingu auðvaldsins í Seattle í Bandaríkjunum árið 1999.Verkfæri hnattvæðingar urðu m.a. yfirþjóðleg svæðisbundin ríkjabandalög eins og ESB og EES, eftir Maastricht-samning 1992, NAFTA og ASEAN í Ameríku og Asíu, stofnanir eins og WTO, AGS, OECD, auðhringaklúbbar eins og World Economic Forum og viðskiptasamningar eins og TISA og TTIP. Öll hafa þau það meginhlutverk að tryggja frjálst flæði fjármagns eftir hnattvæðingarreglunum og að takmarka sem mest möguleika þjóðríkja og þjóðþinga til að stjórna eigin efnahagsmálum. Það var kjarninn í Maastricht-samningnum og EES-samningnum. Samkvæmt hnattvæðingarreglunum yfirkeyrir hnattrænt auðmagn sjálfsstjórn og skipulag þjóðríkja. Hugmyndafræðin að baki, sem kalla má hnattvædda markaðshyggju (neoliberal globalism), hefur verið ríkjandi hugmyndafræði í heimskapítalismanum a.m.k. frá 1990.
Samþjöppun fjármálavaldsins
Samkvæmt hinni klassísku greiningu Leníns varð þróun kapítalismans yfir á heimsvaldastig samfara einokunarþróun í iðnaðinum og síðan samruna bankaauðmagns og iðnaðarauðmagns og tilurð fjármálafáveldis. Bankarnir urðu herrar iðnaðarins og fjármálaauðvaldið fékk ríkjandi stöðu í efnahagslífinu. Frá því Lenín ritaði þetta eru liðin rúm 100 ár. Síðan hefur samþjöppun auðmagnsins aukist gríðarlega og drottnunarstaða fjármálaauðmagnsins ekki minnkað heldur stórlega styrkst. Allir stærstu iðnaðarauðhringar hins vestræna heims eru í eigu fjármálaauðmagnsins og fjármálaauðmagnið er í eigu örfárra fjármálarisa, þannig að 26 ríkustu auðmennirnir eiga í dag jafn mikið og helmingur jarðarbúa.5Haft m.a. eftir Guterres aðalritara SÞ: https://news.un.org/en/story/2020/07/1068611
