Skáldleg afbrotafræði

Fimmti kafli

1

Séra Oddur Benediktsson, sem við höfum þegar nefnt, segir ýmsar sögur, sannar og lognar, fagrar og ófagrar. Sumar þeirra má skoða í dómum og dómskjölum og eiga sér stoð í veruleikanum þó að þar sé ekki allt sem sýnist, ekki einu sinni það sem skrifað er í dóma og dómskjöl.

Ljótustu sögurnar en um leið þær frægustu eru auðvitað sögurnar af ræningjunum, Holtsræningjunum, sem rændu Egil í Holti, peningunum hans, og bundu fólkið á bænum og pyntuðu og hótuðu enn meiri pyntingum ef þeir fengju ekki umbeðnar upplýsingar um peninga Egils.

Ari Knudsen segir þá sögu mun ítarlegar í bók sinni Sagan af Sigrúnu sægarpi og Holtránsmönnum og það munum við einnig gera þegar þar að kemur; og byggjum við þá á Ara og ýmsum öðrum gögnum. Fyrst segjum við litlu sögurnar en þær eru í raun stórar.

Séra Oddur Benediktsson segir um Ara Knudsen að hann hafi verið svo góður maður að enginn sé alvondur í sögum hans og verkum, ekki einu sinni glæpamennirnir. Ari Knudsen lagði meiri áherslu á ógæfu glæpamannanna en glæpahneigð þeirra og hafði í raun ríka samúð með þeim. Ari var fátækur bóndasonur og hefði aldrei getað skrifað nema af því að hann datt af hestbaki og meiddi sig í hendinni. Við það varð hann ófær til annarra verka en kennslu og skrifta og er það gæfa okkar sem rifjum upp þessar sögur. Ræningjarnir höfðu engan áhuga á Agli sjálfum, bara peningunum hans. Það voru þúsund ríkisdalir, andvirði einnar jarðar, miðlungsstórrar. Á þeim tíma voru til dýrari jarðir og það voru til ódýrari jarðir, en Egill átti mikið af peningum og raunar ekkert nema peninga.

Til greina kom að drepa Egil og kveikja í bænum en úr því varð ekki. Holtsræningjarnir voru líka kallaðir Holtránsmenn og skömmu eftir að dómur féll voru þeir fluttir með póstskipi til Kaupmannahafnar með járn á fótunum. Þeir voru bæði geymdir í Rasphúsinu á Kristjánshöfn og í Stokkhúsinu sem tók við af Brimarhólmi. Brimarhólmur var upphaflega eyja utan við Kaupmannahöfn en var tengd við land á sextándu öld. Þar var verkstæði sjóhersins og það var rekið með nauðungarvinnu fanga.

Í maímánuði árið 1741 var hætt að hafa þar aðra fanga en úr danska sjóhernum og þá tók Stokkhúsið við og var aðalfangelsi borgarinnar fram til 1860. Holtránsmenn voru því í Stokkhúsinu, allir nema einn þeirra sem var í Rasphúsinu. Það var Sigfús Georgsson sem oftast er sagður foringinn. Hinir voru Steinar Jónsson, sem þegar er nefndur, og bræðurnir Jóhann Knudsen og Gunnar Knudsen, og verður nánar sagt frá þeim þegar þar að kemur.

Fyrir utan Stokkhúsið var til Spunahúsið, en það síðarnefnda hýsti eingöngu konur sem saumuðu klæði á hermenn, búningana þeirra. Þar voru bæði danskar konur og íslenskar. Flestir Holtránsmanna voru dæmdir í ævilanga festingu sem þýddi að þeir áttu að sofa með járn á fótunum það sem eftir var af lífinu. Á daginn unnu þeir erfiðisvinnu en á nóttunni sváfu þeir hlekkjaðir.

Það er óhætt að segja að Holtránsmenn voru menn sem settu svip sinn á söguna og skuggi þeirra hvíldi lengi yfir Árnessýslu og landinu öllu. Um þá spunnust allar þessar sögur, óttablandnar sögur, skelfilegar sögur, hlægilegar sögur, en margar enduðu þó í hetjustíl þó að réttarskjöl teikni af þeim mjög dökka mynd.

Verða þær ljósari eftir því sem fram vindur sögu, en réttarskjöl eru oft lítið annað en vitnisburður um sjálf sig, um viðhorf tímans og valdsins, hæðni þess og hroka, um hugmyndafræðina sem byggt er á.

2

Um þetta leyti, á sama tíma og glæpirnir blómstruðu á Íslandi var skáldsagan að fæðast úti í heimi, aðallega á Englandi, en þá voru Englendingar mikið að velta því fyrir sér að taka Ísland af Dönum, ekki út af skáldsögunni, heldur alls konar viðskiptahugmyndum sem þá voru á sveimi. Danmörk var hart leikin í Napóleonsstríðunum. Englendingar höfðu tekið skipaflotann af Dönum og kveikt í Kaupmannahöfn árið 1807 og svo varð danska ríkið gjaldþrota nokkrum árum síðar, árið 1813.

Þá var svo lítið til af peningum og mat að öllum föngum var hleypt út úr fangelsinu í Reykjavík, Fangahús Reykjavíkur hét það, og þeim sleppt úr haldi. Eða réttara sagt, það var til mikið af peningum en þeir voru verðlausir. Þá voru margir ófriðarmenn, að því að sagt er, og sumir þeirra í Fangahúsinu. Þeir fóru heim til sín og héldu uppteknum hætti heima í sýslum sínum.

Þarna á milli, árið 1809, kom Jörundur hundadagakonungur til landsins með enskum kaupmönnum og tók völdin af Danakonungi til að enda síðar sjálfur valdalaus maður í Tasmaníu. Er það mikil saga sem rakin hefur verið á öðrum stað. Jörundur kom til Tangavíkur og skikkaði Rudolf Höfner kaupmann til að láta af hendi eigur verslunarinnar og aflétta ýmsum afarkostum af skuldugum bændum. Þó færðist allt í fyrra horf þegar Jörundur var farinn og það má alveg ímynda sér að sumir af glæpamönnunum í Tangavík hefðu gengið til liðs við hann ef þeir hefðu ekki bara verið börn og unglingar þá.

Steinar Jónsson var sá eini þeirra sem þá var um tvítugt, hann var elstur ræningjanna, þeirra sem dæmdir voru. Steinar sá Jörund þegar hann kom til Tangavíkur, en náði ekki að skilja um hvað málið snerist og heyrði bara það sem verslunarþjónarnir hjá Rudolf Höfner sögðu um hann.

Þeir álitu Jörund bara rugludall og glæpamann og botnuðu lítið í honum einsog flestir aðrir. Það liðu hundrað ár áður en menn skildu inntakið í byltingu Jörundar og þá tóku margir að hefja hann til skýjanna og þar var hann jafn óraunverulegur og hann hafði áður verið á jörðinni. 

En þarna í byrjun nítjándu aldar stóð upplýsingarstefnan í blóma, var á fullu. Upplýsingarstefnan fór sem eldur í sinu með allar sínar jarðbundnu hugmyndir, og það voru byltingar og það var barátta. Allt þetta ól á efasemdum um ríkjandi ástand, enginn tók yfirvöld alvarlega og einstakir menn fóru sínu fram og gerðu það sem þeim sýndist.

Þá verða til nýjar sögur, nýjar skáldsögur, líka sögulegar skáldsögur. Walter Scott frá Skotlandi er frægastur þeirra höfunda sem skrifuðu sögulegar skáldsögur og einn upphafsmaður slíkra sagna, en þær fjalla oft um glæpi og glæpamenn, ekki síst konunglega glæpamenn sem stálu frá ríkum og gáfu fátækum.

Þessir afbrotamenn eru stundum kallaðir frumstæðir uppreisnarmenn, primitive rebels, og hefur breski sagnfræðingurinn Eric Hobsbawm skrifað um þetta tvær bækur. Primitive Rebels heitir önnur en hin heitir Bandits. Hér eru þær nefndar af handahófi og sýna svo ekki verður um villst að okkar menn á Íslandi voru ekki einir á báti.

Þessir afbrotamenn, margir nafnkunnir menn, frægir í sínum sýslum og víðar, þessir frumstæðu uppreisnarmenn eða hvað menn vilja kalla þá, eru stundum sagðir upphafsmenn skipulagðrar þjóðfélagsbaráttu og baráttu fyrir réttlæti en þeir eru líka sagðir skyldir götugengjum nútímans, glæpahópum og stjórnleysingjum. Þetta getur allt vel farið saman enda margt mótsagnakennt í sögunni og lífinu.

Konunglegir glæpamenn er kannski rétta hugtakið og séra Oddur þá einhvers konar afbrotafræðingur um leið og hann var prestur og sögumaður. Ef þú ert konunglegur glæpamaður hlýtur að vera eitthvað göfugt við þig eða glæpi þína, nema hvort tveggja sé.

„Það er glæpur að stela frá fátækum,“ sagði Sigfús Georgsson, foringi Holtsræningjanna, skömmu áður en ránið var framið, „en að stela frá þeim ríku, og gera það einu sinni, almennilega, svo að maður þurfi ekki að vera að standa í slíku meir, það er annar handleggur, annað mál.“

3

Það liðu ekki mörg ár frá því að Sigfús Georgsson lét þessi orð falla og þar til hann stóð á aftökupallinum í Kaupmannahöfn. Honum var ekið á skarnkerru á aftökustaðinn úti á Amager, út á Amager Fælled, og á meðan hann beið eftir böðlinum horfði hann á fuglana fljúga um skýgráan himininn.

Þetta voru ekki fuglarnir hans úr fjörunni heima í Tangavík.

Þetta voru krákur og smáfuglar sem hann þekkti lítið. Ekki sjófuglarnir hans, ekki mávarnir í fjörunni eða úti á sjónum, ekki rítan, ekki fýllinn, ekki súlan, ekki lundarnir í klettunum, stundum kallaðir prófastar einsog prestarnir.

Þetta voru heldur ekki hrafnarnir sem bjuggu í fjöllunum og svifu yfir bæjunum og áttu hugsanlega sinn þátt í ógæfu hans eða það vildu menn meina. Sigfús hafði fleygt dauðum hrafnsungum fyrir framan bóndann á bænum þar sem hann var í vist en með því hafði hann sannað að hann gat prílað þangað sem enginn annar gat prílað.

Við segjum betur frá hröfnunum, en böðullinn var feitlaginn maður og rauðleitur í framan, einsog böðlar voru á þeim tíma, í brúnleitum búningi, eins konar kufli, með belti um sig miðjan. Hann gekk að Sigfúsi og bauð honum hettu eða bindi fyrir augun en Sigfús bandaði honum frá sér einsog hverjum öðrum trúvillingi.

Hann vissi hvað beið hans og var reiðubúinn að horfast í augu við dauðann og glotti bæði til böðulsins og mannfjöldans sem safnast hafði saman á útivistarsvæðinu þarna á Amager, í almenningnum, hinum opinbera aftökustað glæpamanna.

Margir segja að þótt Sigfús hafi glott hafi svipurinn um leið verið ógnvekjandi, bæði djarfur og ógnvekjandi. Hann á sjálfur að hafa slitið frá sér hálsmálið, lagst á stokkinn og beðið rólegur höggsins, og haldið glottinu, kaldhæðnislegu glottinu, þegar höfuðið hrökk frá búknum.

Þykjast menn stundum sjá þetta glott í tunglinu yfir Tangavík, einkum á veturna þegar flóð og fjara mætast í ljósaskiptunum og frostið er mikið og stillt og kalt og bláir geislarnir glampa á kyrrlátu yfirborði sjávarins. Þá minnast menn Sigfúsar Georgssonar og glotta sumir innra með sér.